क्विनोआ हे जगभरात पोषणाने समृद्ध धान्य म्हणून ओळखले जाते. बहुतांश लोकांना याबद्दल फारशी माहिती नसली तरी, संयुक्त राष्ट्रांच्या कृषी आणि अन्न संघटनेने 2013 हे वर्ष ‘आंतरराष्ट्रीय क्विनोआ वर्ष’ म्हणून घोषित केले होते. या घोषणेमागील उद्देश लोकांना या महत्त्वाच्या पिकाची माहिती होणे आणि त्याचा आहारात समावेश करण्यास प्रवृत्त करणे हा होता.
क्विनोआचे महत्त्व आणि वैशिष्ट्ये
अलीकडच्या काळात वाढत्या आरोग्य समस्या पाहता, पोषणयुक्त अन्नाच्या गरजा अधिक जाणवू लागल्या आहेत. क्विनोआ हे याच कारणामुळे लोकप्रिय होत आहे. याला ‘मदर ग्रेन’ असेही म्हटले जाते कारण त्यामध्ये अंडी आणि गायीच्या दुधापेक्षा अधिक लोह असते. शास्त्रज्ञांच्या मते, हे एक रब्बी हंगामातील पीक आहे आणि मुख्यतः शरद ऋतूमध्ये घेतले जाते. त्याची बियाणे पांढऱ्या, गुलाबी आणि हलक्या तपकिरी रंगाच्या असतात.
भारतात क्विनोआचे महत्त्व प्राचीन काळापासून ओळखले जात आहे. राजगिऱ्यासारखेच, यालाही धान्य म्हणून वर्गीकृत करण्यात आले आहे. याचा उपयोग अन्नधान्य व हिरव्या पालेभाज्यांप्रमाणे केला जातो. हलक्या प्रतीच्या जमिनीत आणि प्रतिकूल हवामानातही चांगले उत्पादन देणाऱ्या या पिकामुळे अन्नसुरक्षेची गरज पूर्ण होऊ शकते.
क्विनोआचे उत्पादन आणि जागतिक विस्तार
कृषी संशोधन अहवालांनुसार, 2015 पर्यंत जगभरात 1,97,637 हेक्टर क्षेत्रावर क्विनोआची लागवड करण्यात आली होती. त्यापूर्वी 2013 मध्ये हे क्षेत्र 1,72,239 हेक्टर होते. उत्पादनाच्या दृष्टीनेही वाढ झाली असून 2015 मध्ये 1,93,822 टन क्विनोआचे उत्पादन झाले.
हे धान्य पोषणाने समृद्ध असल्यामुळे याला भविष्यातील ‘सुपर ग्रेन’ म्हटले जात आहे. क्विनोआमध्ये प्रथिनांचे प्रमाण जास्त असून त्याचे उत्पादन कोणत्याही विशिष्ट हवामानाच्या गरजेविना सहज करता येते. त्यामुळे भारतासारख्या हवामानाच्या देशातही याची लागवड फायदेशीर ठरू शकते.
क्विनोआमधील पोषकतत्त्वे आणि त्याचे फायदे
या धान्यामध्ये प्रथिने तांदळाच्या दुप्पट, फायबर मक्याच्या दुप्पट आणि चरबी गव्हाच्या तिप्पट असते. यामध्ये ‘सॅपोनीन’ नावाचा पोषक घटक आढळतो, ज्याचे प्रमाण साधारणतः 0.2 ते 0.4 टक्के असते. क्विनोआचे सेवन करण्यापूर्वी किंवा त्याच्या उत्पादनापूर्वी या पदार्थाची बाह्य थर काढून टाकणे गरजेचे असते, अन्यथा त्याचा चव कडसर लागतो.
क्विनोआ: शेतकऱ्यांसाठी वरदान
क्विनोआ कमी पाणी आणि हलक्या प्रतीच्या मातीमध्येही चांगले उत्पादन देऊ शकते. त्यामुळे लहान व अल्पभूधारक शेतकऱ्यांसाठी हे एक फायदेशीर पीक ठरू शकते. भविष्यात अन्नसुरक्षेच्या दृष्टीने क्विनोआ महत्त्वपूर्ण पर्याय ठरू शकतो.
क्विनोआ ही फक्त एक साधी धान्यपीक नसून, ते आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अन्नसुरक्षेसाठी आणि आरोग्यासाठी एक महत्त्वाचा घटक म्हणून ओळखले जात आहे. त्यामुळे भारतीय आहारात याचा समावेश करणे ही एक गरजेची पायरी ठरू शकते.
